F’wiċċ il-ħdura u l-mibegħda: kultura ta’ reżistenza

Il-Knisja kellha l-qawwa tal-pulptu u tal-qniepen.

Kellha l-qawwa tal-biża’ tad-dnub il-mejjet u tal-infern.

Kellha l-qawwa tal-opportuniżmu tal-partiti “ta’ taħt l-umbrella”, li

appoġġjawha kontra Mintoff.

Kellha l-qawwa tal-gvern kolonjali Ingliż u tal-pulizija.

Kellha l-qawwa tal-injuranza ta’ ħafna mill-poplu, injuranza li l-Knisja

rawmet fil-Maltin għal sekli sħaħ.

Il-Laburisti kellhom il-qawwa tal-kuraġġ, tal-konvinzjoni, tas-sewwa u ta’ mexxejja qlubin.

Il-Laburisti bnew ħajja soċjali u kulturali alternattiva. Dil-ħajja kollettiva ta’ solidarjetà għenithom jisfidaw il-ħdura u l-mibegħda, it-tgħajjir, it-twarrib minn nies li darba kienu ħbieb jew familja. Dil-ħajja bnewha permezz ta’ gazzetti u laqgħat, meetings pubblici u l-isfilati, bil-karrijiet, ta’ Jum il-Ħaddiem fl-Ewwel ta’ Mejju, fil-Ħamrun, għax kienu mbarrin mill-Belt. Kien hemm ukoll il-Brigata Laburista u l-Karnival tal-Baħar fis-sajf fil-Balluta.

U kien hemm l-għanjiet politiċi li fihom urew l-isfida tagħhom, u pattew it-tgħajjir li kienu jaqilgħu.

Waħda minnhom kienet sfida diretta lill-Knisja u lil Gonzi:

        Mort inqerr għand patri xwejjaħ,

        Soluzzjoni ma tanix.

        Għidtlu jiena nżomm ma’ Mintoff,

        Qalli Mintoff komunist.

        Komunist int u min għandek

        U mur ħudu f’għoxx kemm għandek.

        Jekk jidhirlek li żbaljajt

        Inżel kokka w busli l-bajd!

Oħra kienet:

        Viva l-Perit, Duminku Mintoff

        Kemm hu sinċier, Duminku Mintoff

        Jekk għandek l-għali mur kompli żidu

        U jekk m’għandekx, naraw x’nagħmlulek

U waħda li kienet tweġiba għal għanja tal-Ġunta (tal-Ġunta ma niftakarhiex). Dawn kienu jkantaw:

        Għalxejn l-għedewwa jridu

        Ikissru il-ħitan

        Tal-belt imqaddsa tiegħek

        Il-belt tal-Vatikan

U l-Laburisti jibbuttjaw lura:

        Għalxejn l-għedewwa jridu

        Ikissru lill-Partit

        Tal-Malta Labour Party

        Immexxi mill-Perit!



Trakk Laburista



M’hemmx assoluzzjoni: missieri jfittex fejn jista’ jqerr

Bejn is-17 u d-19 ta’ Frar tal-1962 kellha ssir elezzjoni ġenerali. Kontra l-Partit Laburista ingħaqdu l-Partiti l-oħrajn kollha: il-Partit Nazzjonalista (nazzjonalista f’xejn ħlief l-isem), il-Partit Kostituzzjonali Progressiv, il-Partit Demokratiku Nazzjonalista, il-Partit Demokratiku Nisrani u l-Partit Ħaddiema Nsara (immexxi minn Toni Pellegrini, li ntuża minn Gonzi u Patri Feliċjan Bilocca biex ifixkel lill-Partit Laburista u l-ġlieda għall-indipendenza bil-qasma tiegħu mill-Partit Laburista.)

Dawn il-partiti ngħaqdu fi front - imlaqqam mill-Laburisti "Ta’ Taħt l-Umbrella” - kontra l-Partit Laburista.

Hekk kif qorbot l-elezzjoni l-Knisja ħarrxet il-gwerra tagħha kontra l-Partit:

Il-Ħadd 28 ta’ Jannar, fil-knejjes kollha ta’ Għawdex, inqrat ittra maħruġa mill-Isqof Pace li heddedt l-interdett lill-kandidati Laburisti f’Għawdex.

Il-Ħadd 4 ta’ Frar l-Arċisqof Gonzi ħareġ ittra pastorali dwar l-elezzjonijiet, li fiha saħaq fuq id-dmir tal-Maltin li jivvotaw kontra l-Partit Laburista.

Imbagħad, fi Frar stess, u qabel l-elezzjoni, il-Laburisti saru jafu li fit-28 u d-29 ta’ Jannar l-Arċisqof kien sejjaħ laqgħa sigrieta tal-konfessuri kollha, fl-Istitut Kattoliku il-Furjana. Hemmhekk kien tahom l-ordni li, taħt piena tal-iskomunika, ikollhom jiċħdu l-assoluzzjoni, fil-qrar, li dawk kollha li ma jiċħdux l-appoġġ tagħhom lill-Partit Laburista.

B’hekk l-Interdett inxtered minn Lorry Sant fl-1960, għall-Eżekuttiv tal-Partit fl-1961, għall-partitarji Laburisti kollha fl-1962.

                                           *

X’fisser l-Interdett?

Fisser li jekk tissieħeb mal-Partit Laburista, jekk tivvota għalih, jekk tattendi meetings tiegħu, jekk tqassam jew taqra l-gazzetti tiegħu, tkun qed tagħmel dnub mejjet li jibqa’ jinteret għal seba' ġenerazzjonijiet.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, allura l-konfessur ma jagħtikx assoluzzjoni, ma jagħtikx maħra għal dnubietek.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, ma tkunx tista’ titqarben.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, ma tkunx tista’ tiżżewweġ fil-Knisja imma fis-sagristija.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, u tkun tant żvinturat li tmut, ma tkunx tista’ tindifen fi-ċ-ċimertju fuq art ikkonsagrata, imma minflok tindifen fil-Miżbla.

Kemm missieri kif ukoll nannuwi sfidaw lill-Knisja Faxxista Maltija u baqgħu mal-Partit. Għalija dana jfisser li bqajt imħawwad waħda w sewwa snin wara meta sirt naf b’dawn l-oxxenitajiet: allura jien niġi t-tieni ġenerazzjoni ta’ dnub wara missieri, jew it-tielet ġenerazzjoni wara n-nannu?

Forsi għalhekk bqajt imħawwad tul għomri!

                                           *




Duminku u Karmena

 

Sa daż-żmien Ċali kien għadu jmur il-knisja. Meta l-konfessuri bdew jiċħdu l-assoluzzjoni missieri baqa’ jara  kif jagħmel biex isib fejn jista’ jqerr. Darba minnhom ħabib qallu li seta’ jmur f’ċerta knisja fil-Ħamrun (ma jiftakarx illum liema waħda kienet.) Hekk għamel u mar. Imma kif kien qed jistenna sa ma jmiss lilu jqerr daħal f’dil-Knisja ż-Żorro – kif kien magħruf il-kappillan tal-Knisja ta’ San Gejtanu. Dana beda jgħajjat li m’hemmx assoluzzjoni għall-Laburisti.

Missieri telaq ‘il barra. Minn dakinhar ‘l hawn qatt ma daħal fi knisja għall-htiġijiet tiegħu biss. Il-Knisja sar jidħol biss għal xi magħmudija jew tieġ jew funeral ta’ ħaddieħor. Iktar minn hekk le.

In-nannu Duminku mod ieħor. In-nannu, li miet fl-1972, niftakru dejjem, kull nhar ta’ Ħadd, joħroġ mill-knisja eżatt qabel it-tqarbin.

                                          *

F’dik l-elezzjoni il-Partit Laburista xorta ġie t-tieni b’50,974 vot, li bihom kiseb 16-il siġġu. Il-Partit Nazzjonalista qala’ 63,262 vot – 25 siġġu. Bejniethom tlieta mill-partiti ż-żgħar ħadu 9 siġġijiet.

L-Interdett taparsi tneħħa għal żmien qasir qabel il-vot tar-referendum għall-kostituzzjoni tal-indipendenza falza tal-1964. Interdett ma kienx hemm, imma xorta waħda kien hemm kampanja mill-Knisja, li fiha stqarret li min ma jivvutax favur ikun qed jeħodha kontra r-Reliġjon. Minkejja dan, waqt li l-vot favur intrebaħ b’65, 714, xorta kien hemm 54,919 vot kontra. Li jfisser li l-Partit Laburista żied fil-voti.

Hekk kif qorbot elezzjoni ġenerali oħra fl-1966, Gonzi reġa’ ħabbar l-Interdett. Il-PN ovvjament reġa’ rebaħ – kif ma setax jirbaħ bil-Knisja tirsistilu? Kiseb 28 siġġu bi 68,656 vot, iżda l-Partit Laburista żied ukoll fil-voti – 61,774 - u kiseb 22 siġġu. Il-partiti ż-żgħar ma kisbu ebda siġġu; Toni Pellegrini baqa’ b’xiber imnieħer.

L-Interdett fl-aħħar tneħħa għal kollox fl-4 ta’ April 1969, bi ftehim bejn il-Partit Laburtista u l-Vatikan. Għal disa’ snin sħaħ il-familja tiegħi, bħall-Laburisti kollha, għaddiet mill-infern. F’wiċċ il-qdusija tal-Papa u l-Vatikan.

Gonzi, Jien u l-Politika

Twelidt fit-18 ta’ Novembru 1961.

Għall-ewwel erba' snin ta’ ħajti ommi Victoria u missieri Ċali għexu mal-ġenituri ta’ missieri – in-nannu Duminku u n-nanna Karmena.

In-nannu kien daqxejn nibbiexi. Kien iħobb jinki lil missieri għax lili semmewni Michael. Kien jitmellaħ ftit bih u jixlih li semmewni wara l-Arċisqof Mikiel Gonzi. In-nanna, malli tisimgħu jinkih, kienet taqbad tillatika miegħu.

                                            *

Il-familja ta’ missieri jew, biex inkun iktar preċiż, parti sostanzjali mill-familja tiegħu (għax hemm ċorma sħiħa ta’ kuġini u sekondo kuġini), kienet Laburista. Nannuwi kien ħabib ta’ Mintoff. Tul is-snin tal-għajb tal-Interdett il-familja ta’ missieri baqgħet soda mal-Labour. Mill-età ta’ xi xahrejn jew tlieta missieri kien ġa beda jeħodni għall-meetings.

B’hekk trabbejt Laburista.

                                            *
Jien kont l-ewwel neputi li kellhom in-naħa t’ommi. (Kien hemm wieħed qabli, imma dan twieled l-Awstralja, u allura qatt ma rawh Malta.) Tgħidx kemm fissduni u kemm qlajt rigali tul is-snin.

Kien b’riħet it-twelid tiegħi li missieri reġa’ beda jidħol f’darhom. U jkolli nammetti li tul is-snin, minkejja li ma ħamlux il-politika ta’ missieri, lili qatt ma qaluli kelma dwar il-politika. Qatt ma ppruvaw idawruni kontra missieri.

Min-naħa l-oħra bqajt bil-memorja ta’ missieri jillatika maz-zijiet. Kull meta kien hemm festin (tieġ, magħmudija…) l-irġiel kienu jinġabru għalihom fuq naħa tal-kamra jew sala, u n-nisa fuq oħra. F’kemm ili ngħidilkom, iz-zijiet irġiel kienu jduru għal missieri u ħallihom jikkustinjaw. Għallinqas qatt ma ċedielhom, u qatt ma ħalliehom b’xejn!

                                            *
Meta kelli seba’ snin in-nanna u z-zija Tessie bdew jeħduni Għawdex magħhom għal ġimgħa vaganzi kull sajf. Kienu jikru kamra f’lukanda Marsalforn. L-interdett kien għadu ma tneħħiex. Jum minnhom – kien il-Ħadd – kif ħriġna mill-quddiesa dort fuq nannti u staqsejtha għala l-papà ma jmurx knisja. Li hu taghħa nagħtihulha – ma qalitli xejn.

                                            *

Gonzi miet f’Jannar tal-1984. Il-Gvern Laburista għamillu funeral statali. Dak iż-żmien jien kont segretarju tal-Għaqda Żgħażagħ Komunisti. Lil sħabi tal-GħŻK avżajthom li mhux se mmorru għall-funeral. La kien żiblu tul ħajtu, issa li miet xorta żiblu għadu u jibqa’.

                                            *

Balleċ! Imma kif dal-proxxmu baqa’ jitfaċċa daqs dawn snin wara?! Kien Marzu 1998. Kont ili ngħix l-Awstralja tnax-il sena. Wieħed mill-kuġini żżewweġ, u mort għat-tieġ tiegħu. Waqt ir-riċeviment ta’ wara l-quddiesa wieħed mill-mistednin l-oħra – li rani liebes libsa ntiera stil Shanghai (ala Jet Lee) – staqsieni iniex qassis. Biex nitmellaħ għidtlu li jien Gonzi. Weġibni li Gonzi kien jiġi minnu. Xi tridni nagħmel? Biex inkompli nitmellaħ offrejtlu l-kondoljanzi tiegħi, mhux għax miet imma għax jiġi minnu.

Ġużè Ellul Mercer, il-Miżbla u ż-żiblu Gonzi

Ġużè Ellul Mercer kien membru tal-Eżekuttiv tal-MLP meta dana laqqat l-Interdett. Ġużè kien raġel ġentili u ta’ qalbu kbira. L-imġiba tiegħu mal-proxxmu kienet xempju tal-aħjar kwalitiajiet ta’ Nisrani ġenwin – u fi twemminu kien fil-fatt Nisrani. Politikament kien xellugi, u kritiku kemm tal-ipokrezija tal-Knisja kif ukoll tal-ħakma kolonjali Ingliża.

Kien ukoll kittieb ewlieni, magħruf sew għar-rumanz tiegħu Leli ta’ Ħaż-Żgħir.

Ġużè Ellul Mercer miet fit-22 ta’ Settembru 1961, fl-età ta’ 64.

Iż-żiblu Gonzi ġiegħelu jindifen fil-Miżbla – biċċa art maġenb iċ-Ċimiterju tal-Addolorata li ma kenitx ikkonsagrata. Din hi l-istmerrija u l-ħdura li uriet il-Knisja Kattolika Apostolika Rumana!

Ta’ min igħid ukoll li Ellul Mercer ma kienx l-uniku wieħed li ndifen hemm. L-oħrajn kienu:

Toninu Caligari
Karmenu Cini
Ġorġ Gravina
Karmenu Ritchie
Amletu Spiteri
Toni Żahra
Liża Żammit

Ġużè Ellul Mercer hemm għadu midfun, taħt qabar li l-kumitat Laburista tal-Imsida bnielu snin wara.

                     *

Għandi rabta żgħira ma’ Ellul Mercer. Nafu personalment ma kontx – twelidt wara li miet. Ghall-ħabta tal-1979, jekk qed niftakar sew, Alex Sciberras Trigona – dak iż-żmien Ministru tal-Kultura u l-Affarijiet Barranin – kien ħajjarni nibda nikteb għall-magażin Il-Ħsieb, li tiegħu hu kien l-editur. Ma domtx ma sseħibt fil-bord editorjali. Xi ftit wara, meta kont ġa l-università, Evarist Bartolo, li ukoll kien fil-bord editorjali, issuġġerieli li nsib in-novelli ta’ Ellul Mercer fil-gazzetti l-qodma tal-partit biex nippubblikawhom waħda f’kull ħarġa ta’ Il-Ħsieb. Għalhekk kont tarani dieħel fil-Bibblijoteka Nazzjonali, xi nhar ta’ Sibt fil-għodu, biex inqalleb fi Il-Ħmar, li kienet bdiet toħroġ fl-1928.

Kont nitlob fotokopji tan-novelli. Imbagħad kont nittajpjahom bl-alafabett modern tal-1935 u mmur ngħaddihom lil Charles Miceli, li kien jaħdem fil-Union Press. B’hekk, waħda waħda, in-novelli ta’ Ellul Mercer, għall-ewwel darba f’iktar minn ħamsin sena, reġgħu bdew jinqraw.

Xi ftit tax-xhur (jew forsi sena?) wara li Il-Ħsieb ħareġ l-aħħar novella, Ġużè Cassar Pullicino, permezz tal-Klabb Kotba Maltin, fl-1985 ħareġ il-ġabra ta’ novelli ta’ Ellul Mercer. Imma jien kont għaddejtu!

                                          *



Xena mid-dramm L-Interdett Taht is-Sodda



Clare Azzopardi, waħda mill-kittieba ewlenin f’Malta llum, kienet kitbet dramm jismu L-Interdett Taħt is-Sodda. Dan kien ittella’ minn Teatrudramm u Inizjamed, bid-direzzjoni ta’ Marcelle Teuma, f’Novembru 2006. Clare Azzopardi, f’dan id-dramm, ittrattat it-tema taċ-ċimeterju, inkluż il-ġrajja tal-Interdett u l-Miżbla.

Id-dramm ġie ippubblikkat fl-2009 kemm fi traduzzjoni Franċiża kif ukoll traduzzjoni Għarbija (fl-Eġittu). Imma mhux fl-ilsien oriġinali tiegħu il-Malti. Il-pubblikaturi Maltin ma felħux jieħdu s-sogru li jitilfu l-flus minnu. U allura domna nistennew biex naraw kopja bil-Malti. Imma, kif igħid il-Malti, min jistenna jithenna (għalkemm kont għodni therrejt minflok). Sa fl-aħħar jinstab għall-bejgħ, grazzi għall-intrapriża ewlenija tal-kotba il-Merlin Library.