It-twemmin reliġjuż u jien

M’għandix memorji personali tas-snin koroh tal-Interdett. Kont żgħir wisq. Niftakar biss it-tilwim bejn iz-zijiet min-naħa t’ommi u missieri fil-festini, u l-karrijiet tal-fjuri tal-karti f’waħda mill-isfilati ta’ Jum il-Ħaddiem fil-Ħamrun.

Il-patrijiet ta' Marija Reġina

Trabbejt il-Marsa ta’ Fuq f’dik li, wara l-bini tal-Knisja tal-Madonna tad-Dmugħ, li tlestiet f’November 1961 – proġett ta’ Patri Feliċjan Bilocca (li dak iż-żmien kien għadu ewlieni tal-MLP) – saret il-parroċċa ta’ Marija Regina fl-1967.

Ir-ritratt tiegħi tal-preċett

Meta, ta’ sitt snin, bdew jaħsbuli biex nagħmel il-Preċett, bdejt immur għal-lezzjonijiet tad-duttrina għand is-sorijiet li kellhom kunvent fi Triq Balbi, qrib il-Knisja tat-Trinità Mqaddsa.

Wara l-Preċett in-nanna Karmena, li għext magħha sal-eta’ ta’ 15-il sena, daħħlitni abbati. Bagħtitni wkoll il-Mużew.

Missieri qatt ma ndaħalli f’dik li hi reliġjon, avolja hu ma baqax imur il-knisja. Imma baqagħli daqxejn ta’ suspett, memorja vaga ħafna, li nannti kienet bagħtitni l-Mużew mingħajr il-permess tiegħu, bil-ħabi. Għax ma ninsewx li tal-Mużew kienu fost l-iktar li xewxu lit-tfal biex imorru jisfrattaw il-meetings Laburisti. Niftakar sewwa, imma, inċident meta qorbot l-elezzjoni tal-1971. Kien il-Ħadd fil-għodu, u kont mort il-Mużew. Kellna superjur akkanit li dejjem riedna nilbsu l-baġġ tal-Mużew - il-Verbum Dei Caro Factum Est  – u jien kont nilbisha qabel nidħol hemm u ninzagħha meta nitlaq ‘il barra. Daqs nofs kantuniera ‘l isfel mill-Mużew, fi pjazzetta fi Triq il-Marsa kantuniera ma’ Triq Zerafa, kien hemm meeting Laburista. Mill-Mużew mort dritt għall-meeting. Kif wasalt hemm iltqajt ma’ missieri. Dan rali l-baġġ fuqi, ħatafni u qalli ninżagħha. U hekk għamilt.

La fl-abbatini u lanqas fil-Mużew ma niftakar li qatt smajt xejn kontra l-MLP. Kien qrib it-tmiem tal-Interdett, l-elezzjoni tal-1966 kienet ġa għaddiet, u jidher li l-affarijiet kienu kkalmaw xi ftit sa dak iż-żmien. Barra minn hekk nissusspetta li l-ewwel kappillan tal-parroċċa - Patri Kalċidon Baldacchino - lagħab sehem importanti biex xi ftit jew wisq seħħet il-paċi f'dil-parroċċa. Il-Marsa ta’ Fuq kienet, fil-maġġoranza tagħha, Laburista, u dal-kappillan kien maħbub sew mill-parruċċani. Kien bniedem dħuli ħafna u miġjub minn kważi kulħadd. Meta tneħħa mill-parroċċa fl-1975, tgħidx kemm ipprotestajna. Imma f’wiċċna baqa’.

                                              *

Meta kont Form 4, ta’ 15-il sena, ma bqajtx kattoliku. U ta’ 17-il sena, meta kont Form 6 il-Belt, sirt ateju. Imma dik storja ohra.

L-Interdett fl-istorja moderna ta’ Malta



Xbiha mistħajla ta, Mikiel Anton Vassalli



L-istorja moderna ta’ Malta tibda, nistgħu ngħidu, mal-miġja tal-Franċiżi f’Malta. Għalkemm fi Franza r-Rivoluzzjoni Franċiża kienet digà ħadet xejra reazzjonarja bil-qirda tax-Xellug, l-armata repubblikana Franċiża ħadet ħafna mill-prinċipji rivoluzzjonarji magħha fil-konkwisti tagħha.

Bħala eżempju ta’ min isemmi li wieħed mid-degreti tal-Franċiżi f’Malta kien it-tneħħija tal-iskjavitù.

Tmaqdar xi tmaqdar dwar il-Franċiżi f’Malta, fl-aħħar il-Maltin kellhom l-opportunità li jtajru l-fewdaliżmu minn Malta – mhux biss il-fewdaliżmu tal-Kavallieri imma anke tal-kleru.

U hawn naraw il-qawwa tal-Knisja u tal-kleru għax il-ħakma taghħom kienet mhux biss fuq l-imħuħ tar-raħħala Maltin imma anke ħakma ekonomika peress li l-Knisja kienet sid ewlenija ta’ art, proprjetà u industrja, speċjalment tal-qoton.

Jiġifieri l-Knisja riedet iżżomm il-privileġġi tagħha – kemm reliġjużi kif ukoll temporali.

Mill-irvellijiet kontra l-Franċiżi ‘l hawn din kient l-istorja reazzjonarja tal-Knisja f’Malta. Imkien ma naraw il-kruha fil-qalba tal-Knisja iktar milli fl-oppożizzjoni tagħha kontra l-moviment tal-ħaddiema.

Insemmi l-ġrajjiet ewlenin minn dak iż-żmien s’issa:

Is-Società Operaia twaqqfet minn għadd ta’ ħaddiema fl-1885. Skont il-mexxej tal-Partit tal-Ħaddiema Ġużè Bonniċi, din kienet għaqda semi-reliġjuża. Il-qassisin ħasbuha għaqda Protestanta u ħarġu kontrieha. Il-membri tas-Società irribattu l-kritika u l-Isqof ta’ dak iż-żmien heddet li jikkundannahom. Is-Società ċediet malajr, żiedet il-kelma ‘Cattolica’ mat-titlu u aċċettat id-direttur spiritwali li mponielhom l-Isqof.



Manwel Dimech



Manwel Dimech illum nittama li huwa magħruf sewwa, l-ewwel minħabba x-xogħol siewi tal-Laburist Ġeraldu Azzopardi, u wara tax-xogħol li irriċerka u ippubblika l-Patri Mark Montebello. Dimech laqqat skomunika, maħruġa mill-Isqof Pace, fit-23 t’Ottubru 1911. L-Isqof Pace ikkundanna lix-Xirka tal-Imdawlin u l-gazzetta ta’ Dimech Il-Bandiera tal-Maltin. Kull minn kien imsieħeb max-Xirka, jew għenha, kulmin jistampa l-gazzetta, ibigħha, jixtriha, iqassamha jew jaqraha, jew anke biss iżommha, ikun qed jidneb. Lil Dimech nafu sew x’għamlulu bejniehom iż-żewġ ħakkiema tal-poplu Malti – il-gvern kolonjali Ingliż u l-Knisja Kattolika. Spiċċa eżiljat fl-Eġittu fejn miet fis-17 ta’ April 1921 u ndifen f’biċċa ħofra fir-ramel tal-Victoria College, Lixandra.



Gerald Strickland



Il-Compact bejn il-partit ta’ Strickland ul-Partit tal-Ħaddiema fl-1927 wassal għall-ġlieda politoko-reliġjuża bejn l-1928 u l-1932. Strickland u l-Partit tal-Ħaddiema t-tnejn laqqtu l-interdett fil-pastorali ta’April 1930. L-istess bħalma ma kellu jiġri tletin sena wara, il-Laburisti u l-Istricklandjani sfaw imċaħħdin mill-qrar, il-preċett u t-tberik.

L-Interdett 1960-1968: l-effetti tiegħu għadhom jinħassu sa llum minn dawk li ġarrbuh. U nissusspetta li l-għażla ta’ Joseph Muscat li ma jikkommettix lill-Partit Laburista favur id-divorzju ġejja minn hawn, għallinqas parzjalment. Jekk il-partit jieħu pożizzjoni favur id-divorzju jista’ jwassal biex il-Knisja tattakkah. Wara daqs dawn snin fl-oppożizzjoni, Muscat żgur ma jridx li l-Knisja ttellfu rerbħa elettorali. Mentri jekk ma jikkommettix lill-Partit, u tqis li l-PN huwa maqsum fuq dil-kwistjoni, ikun jista’ jaħrab il-ħdura tal-Knisja. Forsi jien xi ftit ċiniku, imma min jaf jekk l-isqfijiet iddeċidewx li dil-kwistjoni hija waħda ta’ kuxjenza minħabba li anke fi ħdan il-PN hemm min jappoġġja d-divorzju?

Jista’ jkun ukoll li l-Knisja tibża’ lil jekk tipprova terġa’ tqajjem id-dnub il-mejjet, did-darba (speċjalment wara l-esperjenza tas-snin tmenin) tispiċċa hi t-telliefa.

Żmien l-interdetti għadda għas-sempliċi raġuni li darb’oħra ir-rabja u l-korla ddur kontra l-Knisja. Forsi, wara kollox, il-Knisja m’għadx għandha s-saħħa u l-poter ta’ dari. Għax minkejja li Mintoff darba kien qal, “Naħfer iva, ninsa le,” nibqa’ ċert li ħafna Laburisti li ġarrbu dawk iż-żmenijiet koroh mhux biss ma nsewx imma baqgħu ma ħafrux.

Għax il-Knisja għadha ma nbidlitx. Għal min jaħseb li jien żbaljat, ngħid biss li bħala raġel gay naf x’jien ngħid, għax il-ħdura tal-Knisja għadha mmirata lejna. 

Naħfer? Inżabbab.

F’wiċċ il-ħdura u l-mibegħda: kultura ta’ reżistenza

Il-Knisja kellha l-qawwa tal-pulptu u tal-qniepen.

Kellha l-qawwa tal-biża’ tad-dnub il-mejjet u tal-infern.

Kellha l-qawwa tal-opportuniżmu tal-partiti “ta’ taħt l-umbrella”, li

appoġġjawha kontra Mintoff.

Kellha l-qawwa tal-gvern kolonjali Ingliż u tal-pulizija.

Kellha l-qawwa tal-injuranza ta’ ħafna mill-poplu, injuranza li l-Knisja

rawmet fil-Maltin għal sekli sħaħ.

Il-Laburisti kellhom il-qawwa tal-kuraġġ, tal-konvinzjoni, tas-sewwa u ta’ mexxejja qlubin.

Il-Laburisti bnew ħajja soċjali u kulturali alternattiva. Dil-ħajja kollettiva ta’ solidarjetà għenithom jisfidaw il-ħdura u l-mibegħda, it-tgħajjir, it-twarrib minn nies li darba kienu ħbieb jew familja. Dil-ħajja bnewha permezz ta’ gazzetti u laqgħat, meetings pubblici u l-isfilati, bil-karrijiet, ta’ Jum il-Ħaddiem fl-Ewwel ta’ Mejju, fil-Ħamrun, għax kienu mbarrin mill-Belt. Kien hemm ukoll il-Brigata Laburista u l-Karnival tal-Baħar fis-sajf fil-Balluta.

U kien hemm l-għanjiet politiċi li fihom urew l-isfida tagħhom, u pattew it-tgħajjir li kienu jaqilgħu.

Waħda minnhom kienet sfida diretta lill-Knisja u lil Gonzi:

        Mort inqerr għand patri xwejjaħ,

        Soluzzjoni ma tanix.

        Għidtlu jiena nżomm ma’ Mintoff,

        Qalli Mintoff komunist.

        Komunist int u min għandek

        U mur ħudu f’għoxx kemm għandek.

        Jekk jidhirlek li żbaljajt

        Inżel kokka w busli l-bajd!

Oħra kienet:

        Viva l-Perit, Duminku Mintoff

        Kemm hu sinċier, Duminku Mintoff

        Jekk għandek l-għali mur kompli żidu

        U jekk m’għandekx, naraw x’nagħmlulek

U waħda li kienet tweġiba għal għanja tal-Ġunta (tal-Ġunta ma niftakarhiex). Dawn kienu jkantaw:

        Għalxejn l-għedewwa jridu

        Ikissru il-ħitan

        Tal-belt imqaddsa tiegħek

        Il-belt tal-Vatikan

U l-Laburisti jibbuttjaw lura:

        Għalxejn l-għedewwa jridu

        Ikissru lill-Partit

        Tal-Malta Labour Party

        Immexxi mill-Perit!



Trakk Laburista



M’hemmx assoluzzjoni: missieri jfittex fejn jista’ jqerr

Bejn is-17 u d-19 ta’ Frar tal-1962 kellha ssir elezzjoni ġenerali. Kontra l-Partit Laburista ingħaqdu l-Partiti l-oħrajn kollha: il-Partit Nazzjonalista (nazzjonalista f’xejn ħlief l-isem), il-Partit Kostituzzjonali Progressiv, il-Partit Demokratiku Nazzjonalista, il-Partit Demokratiku Nisrani u l-Partit Ħaddiema Nsara (immexxi minn Toni Pellegrini, li ntuża minn Gonzi u Patri Feliċjan Bilocca biex ifixkel lill-Partit Laburista u l-ġlieda għall-indipendenza bil-qasma tiegħu mill-Partit Laburista.)

Dawn il-partiti ngħaqdu fi front - imlaqqam mill-Laburisti "Ta’ Taħt l-Umbrella” - kontra l-Partit Laburista.

Hekk kif qorbot l-elezzjoni l-Knisja ħarrxet il-gwerra tagħha kontra l-Partit:

Il-Ħadd 28 ta’ Jannar, fil-knejjes kollha ta’ Għawdex, inqrat ittra maħruġa mill-Isqof Pace li heddedt l-interdett lill-kandidati Laburisti f’Għawdex.

Il-Ħadd 4 ta’ Frar l-Arċisqof Gonzi ħareġ ittra pastorali dwar l-elezzjonijiet, li fiha saħaq fuq id-dmir tal-Maltin li jivvotaw kontra l-Partit Laburista.

Imbagħad, fi Frar stess, u qabel l-elezzjoni, il-Laburisti saru jafu li fit-28 u d-29 ta’ Jannar l-Arċisqof kien sejjaħ laqgħa sigrieta tal-konfessuri kollha, fl-Istitut Kattoliku il-Furjana. Hemmhekk kien tahom l-ordni li, taħt piena tal-iskomunika, ikollhom jiċħdu l-assoluzzjoni, fil-qrar, li dawk kollha li ma jiċħdux l-appoġġ tagħhom lill-Partit Laburista.

B’hekk l-Interdett inxtered minn Lorry Sant fl-1960, għall-Eżekuttiv tal-Partit fl-1961, għall-partitarji Laburisti kollha fl-1962.

                                           *

X’fisser l-Interdett?

Fisser li jekk tissieħeb mal-Partit Laburista, jekk tivvota għalih, jekk tattendi meetings tiegħu, jekk tqassam jew taqra l-gazzetti tiegħu, tkun qed tagħmel dnub mejjet li jibqa’ jinteret għal seba' ġenerazzjonijiet.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, allura l-konfessur ma jagħtikx assoluzzjoni, ma jagħtikx maħra għal dnubietek.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, ma tkunx tista’ titqarben.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, ma tkunx tista’ tiżżewweġ fil-Knisja imma fis-sagristija.

Fisser li jekk tibqa’ tappoġġja lill-Partit Laburista, u tkun tant żvinturat li tmut, ma tkunx tista’ tindifen fi-ċ-ċimertju fuq art ikkonsagrata, imma minflok tindifen fil-Miżbla.

Kemm missieri kif ukoll nannuwi sfidaw lill-Knisja Faxxista Maltija u baqgħu mal-Partit. Għalija dana jfisser li bqajt imħawwad waħda w sewwa snin wara meta sirt naf b’dawn l-oxxenitajiet: allura jien niġi t-tieni ġenerazzjoni ta’ dnub wara missieri, jew it-tielet ġenerazzjoni wara n-nannu?

Forsi għalhekk bqajt imħawwad tul għomri!

                                           *




Duminku u Karmena

 

Sa daż-żmien Ċali kien għadu jmur il-knisja. Meta l-konfessuri bdew jiċħdu l-assoluzzjoni missieri baqa’ jara  kif jagħmel biex isib fejn jista’ jqerr. Darba minnhom ħabib qallu li seta’ jmur f’ċerta knisja fil-Ħamrun (ma jiftakarx illum liema waħda kienet.) Hekk għamel u mar. Imma kif kien qed jistenna sa ma jmiss lilu jqerr daħal f’dil-Knisja ż-Żorro – kif kien magħruf il-kappillan tal-Knisja ta’ San Gejtanu. Dana beda jgħajjat li m’hemmx assoluzzjoni għall-Laburisti.

Missieri telaq ‘il barra. Minn dakinhar ‘l hawn qatt ma daħal fi knisja għall-htiġijiet tiegħu biss. Il-Knisja sar jidħol biss għal xi magħmudija jew tieġ jew funeral ta’ ħaddieħor. Iktar minn hekk le.

In-nannu Duminku mod ieħor. In-nannu, li miet fl-1972, niftakru dejjem, kull nhar ta’ Ħadd, joħroġ mill-knisja eżatt qabel it-tqarbin.

                                          *

F’dik l-elezzjoni il-Partit Laburista xorta ġie t-tieni b’50,974 vot, li bihom kiseb 16-il siġġu. Il-Partit Nazzjonalista qala’ 63,262 vot – 25 siġġu. Bejniethom tlieta mill-partiti ż-żgħar ħadu 9 siġġijiet.

L-Interdett taparsi tneħħa għal żmien qasir qabel il-vot tar-referendum għall-kostituzzjoni tal-indipendenza falza tal-1964. Interdett ma kienx hemm, imma xorta waħda kien hemm kampanja mill-Knisja, li fiha stqarret li min ma jivvutax favur ikun qed jeħodha kontra r-Reliġjon. Minkejja dan, waqt li l-vot favur intrebaħ b’65, 714, xorta kien hemm 54,919 vot kontra. Li jfisser li l-Partit Laburista żied fil-voti.

Hekk kif qorbot elezzjoni ġenerali oħra fl-1966, Gonzi reġa’ ħabbar l-Interdett. Il-PN ovvjament reġa’ rebaħ – kif ma setax jirbaħ bil-Knisja tirsistilu? Kiseb 28 siġġu bi 68,656 vot, iżda l-Partit Laburista żied ukoll fil-voti – 61,774 - u kiseb 22 siġġu. Il-partiti ż-żgħar ma kisbu ebda siġġu; Toni Pellegrini baqa’ b’xiber imnieħer.

L-Interdett fl-aħħar tneħħa għal kollox fl-4 ta’ April 1969, bi ftehim bejn il-Partit Laburtista u l-Vatikan. Għal disa’ snin sħaħ il-familja tiegħi, bħall-Laburisti kollha, għaddiet mill-infern. F’wiċċ il-qdusija tal-Papa u l-Vatikan.

Gonzi, Jien u l-Politika

Twelidt fit-18 ta’ Novembru 1961.

Għall-ewwel erba' snin ta’ ħajti ommi Victoria u missieri Ċali għexu mal-ġenituri ta’ missieri – in-nannu Duminku u n-nanna Karmena.

In-nannu kien daqxejn nibbiexi. Kien iħobb jinki lil missieri għax lili semmewni Michael. Kien jitmellaħ ftit bih u jixlih li semmewni wara l-Arċisqof Mikiel Gonzi. In-nanna, malli tisimgħu jinkih, kienet taqbad tillatika miegħu.

                                            *

Il-familja ta’ missieri jew, biex inkun iktar preċiż, parti sostanzjali mill-familja tiegħu (għax hemm ċorma sħiħa ta’ kuġini u sekondo kuġini), kienet Laburista. Nannuwi kien ħabib ta’ Mintoff. Tul is-snin tal-għajb tal-Interdett il-familja ta’ missieri baqgħet soda mal-Labour. Mill-età ta’ xi xahrejn jew tlieta missieri kien ġa beda jeħodni għall-meetings.

B’hekk trabbejt Laburista.

                                            *
Jien kont l-ewwel neputi li kellhom in-naħa t’ommi. (Kien hemm wieħed qabli, imma dan twieled l-Awstralja, u allura qatt ma rawh Malta.) Tgħidx kemm fissduni u kemm qlajt rigali tul is-snin.

Kien b’riħet it-twelid tiegħi li missieri reġa’ beda jidħol f’darhom. U jkolli nammetti li tul is-snin, minkejja li ma ħamlux il-politika ta’ missieri, lili qatt ma qaluli kelma dwar il-politika. Qatt ma ppruvaw idawruni kontra missieri.

Min-naħa l-oħra bqajt bil-memorja ta’ missieri jillatika maz-zijiet. Kull meta kien hemm festin (tieġ, magħmudija…) l-irġiel kienu jinġabru għalihom fuq naħa tal-kamra jew sala, u n-nisa fuq oħra. F’kemm ili ngħidilkom, iz-zijiet irġiel kienu jduru għal missieri u ħallihom jikkustinjaw. Għallinqas qatt ma ċedielhom, u qatt ma ħalliehom b’xejn!

                                            *
Meta kelli seba’ snin in-nanna u z-zija Tessie bdew jeħduni Għawdex magħhom għal ġimgħa vaganzi kull sajf. Kienu jikru kamra f’lukanda Marsalforn. L-interdett kien għadu ma tneħħiex. Jum minnhom – kien il-Ħadd – kif ħriġna mill-quddiesa dort fuq nannti u staqsejtha għala l-papà ma jmurx knisja. Li hu taghħa nagħtihulha – ma qalitli xejn.

                                            *

Gonzi miet f’Jannar tal-1984. Il-Gvern Laburista għamillu funeral statali. Dak iż-żmien jien kont segretarju tal-Għaqda Żgħażagħ Komunisti. Lil sħabi tal-GħŻK avżajthom li mhux se mmorru għall-funeral. La kien żiblu tul ħajtu, issa li miet xorta żiblu għadu u jibqa’.

                                            *

Balleċ! Imma kif dal-proxxmu baqa’ jitfaċċa daqs dawn snin wara?! Kien Marzu 1998. Kont ili ngħix l-Awstralja tnax-il sena. Wieħed mill-kuġini żżewweġ, u mort għat-tieġ tiegħu. Waqt ir-riċeviment ta’ wara l-quddiesa wieħed mill-mistednin l-oħra – li rani liebes libsa ntiera stil Shanghai (ala Jet Lee) – staqsieni iniex qassis. Biex nitmellaħ għidtlu li jien Gonzi. Weġibni li Gonzi kien jiġi minnu. Xi tridni nagħmel? Biex inkompli nitmellaħ offrejtlu l-kondoljanzi tiegħi, mhux għax miet imma għax jiġi minnu.

Ġużè Ellul Mercer, il-Miżbla u ż-żiblu Gonzi

Ġużè Ellul Mercer kien membru tal-Eżekuttiv tal-MLP meta dana laqqat l-Interdett. Ġużè kien raġel ġentili u ta’ qalbu kbira. L-imġiba tiegħu mal-proxxmu kienet xempju tal-aħjar kwalitiajiet ta’ Nisrani ġenwin – u fi twemminu kien fil-fatt Nisrani. Politikament kien xellugi, u kritiku kemm tal-ipokrezija tal-Knisja kif ukoll tal-ħakma kolonjali Ingliża.

Kien ukoll kittieb ewlieni, magħruf sew għar-rumanz tiegħu Leli ta’ Ħaż-Żgħir.

Ġużè Ellul Mercer miet fit-22 ta’ Settembru 1961, fl-età ta’ 64.

Iż-żiblu Gonzi ġiegħelu jindifen fil-Miżbla – biċċa art maġenb iċ-Ċimiterju tal-Addolorata li ma kenitx ikkonsagrata. Din hi l-istmerrija u l-ħdura li uriet il-Knisja Kattolika Apostolika Rumana!

Ta’ min igħid ukoll li Ellul Mercer ma kienx l-uniku wieħed li ndifen hemm. L-oħrajn kienu:

Toninu Caligari
Karmenu Cini
Ġorġ Gravina
Karmenu Ritchie
Amletu Spiteri
Toni Żahra
Liża Żammit

Ġużè Ellul Mercer hemm għadu midfun, taħt qabar li l-kumitat Laburista tal-Imsida bnielu snin wara.

                     *

Għandi rabta żgħira ma’ Ellul Mercer. Nafu personalment ma kontx – twelidt wara li miet. Ghall-ħabta tal-1979, jekk qed niftakar sew, Alex Sciberras Trigona – dak iż-żmien Ministru tal-Kultura u l-Affarijiet Barranin – kien ħajjarni nibda nikteb għall-magażin Il-Ħsieb, li tiegħu hu kien l-editur. Ma domtx ma sseħibt fil-bord editorjali. Xi ftit wara, meta kont ġa l-università, Evarist Bartolo, li ukoll kien fil-bord editorjali, issuġġerieli li nsib in-novelli ta’ Ellul Mercer fil-gazzetti l-qodma tal-partit biex nippubblikawhom waħda f’kull ħarġa ta’ Il-Ħsieb. Għalhekk kont tarani dieħel fil-Bibblijoteka Nazzjonali, xi nhar ta’ Sibt fil-għodu, biex inqalleb fi Il-Ħmar, li kienet bdiet toħroġ fl-1928.

Kont nitlob fotokopji tan-novelli. Imbagħad kont nittajpjahom bl-alafabett modern tal-1935 u mmur ngħaddihom lil Charles Miceli, li kien jaħdem fil-Union Press. B’hekk, waħda waħda, in-novelli ta’ Ellul Mercer, għall-ewwel darba f’iktar minn ħamsin sena, reġgħu bdew jinqraw.

Xi ftit tax-xhur (jew forsi sena?) wara li Il-Ħsieb ħareġ l-aħħar novella, Ġużè Cassar Pullicino, permezz tal-Klabb Kotba Maltin, fl-1985 ħareġ il-ġabra ta’ novelli ta’ Ellul Mercer. Imma jien kont għaddejtu!

                                          *



Xena mid-dramm L-Interdett Taht is-Sodda



Clare Azzopardi, waħda mill-kittieba ewlenin f’Malta llum, kienet kitbet dramm jismu L-Interdett Taħt is-Sodda. Dan kien ittella’ minn Teatrudramm u Inizjamed, bid-direzzjoni ta’ Marcelle Teuma, f’Novembru 2006. Clare Azzopardi, f’dan id-dramm, ittrattat it-tema taċ-ċimeterju, inkluż il-ġrajja tal-Interdett u l-Miżbla.

Id-dramm ġie ippubblikkat fl-2009 kemm fi traduzzjoni Franċiża kif ukoll traduzzjoni Għarbija (fl-Eġittu). Imma mhux fl-ilsien oriġinali tiegħu il-Malti. Il-pubblikaturi Maltin ma felħux jieħdu s-sogru li jitilfu l-flus minnu. U allura domna nistennew biex naraw kopja bil-Malti. Imma, kif igħid il-Malti, min jistenna jithenna (għalkemm kont għodni therrejt minflok). Sa fl-aħħar jinstab għall-bejgħ, grazzi għall-intrapriża ewlenija tal-kotba il-Merlin Library.

L-Interdett: ommi tlaqqtu m’għand ommha u l-Partit ilaqqtu m’għand il-Knisja

Jannar 1961: Fil-ġlieda għall-ħelsien mill-Ingliżi il-MLP fittex appoġġ minn żewġ għaqdiet internazzjonali. L-ewwel waħda kienet l-AAPSO – African Asian People’s Solidarity Organisation. It-tieni kienet is-Socialist International.

Skont l-għerf tal-Knisja, dawn kienu għaqdiet komunisti. Ma ninsewx li l-Knisja kienet sieħba tal-imperjaliżmu f’daż-żmien tal-Gwerra Bierda . Meta Mintoff u Anton Buttiġieġ marru jattendu laqgħa tal-AAPSO fil-Kajr f’Jannar 1961 Gonzi tfantas mhux ftit. Il-Kurja ġabret madwarha dik li sejħu il-Ġunta Djoċesana – ġabra ta’ għaqdiet reliġjużi, inkluż l-Azzjoni Kattolika u tal-Mużew, biex tniedi gwerra kontra l-Laburisti. Il-Ġunta iddikkjarat li ħadd mill-membri tagħha ma jista’ jissieħeb mal-MLP, u lanqas ma jistgħu jappoġġjaw jew jivvotaw għall-Partit.



21 ta’Jannar 1961: Għat-tieġ ta’ Victoria, ommha Lucy xtratilha d–drapp u ħititilha l-libsa. U saħansitra anke tagħta d-dota. Imma għat-tieġ ma marritilhiex. U ma ħalliet lil ħadd mill-familja jmur, lanqas. Bagħtet lil Harold, wieħed minn ħut Victoria, biex iwassalha saz-zuntier tal-knisja u mbagħad kellu jerġa’ jitlaq lura d-dar.

  

Duminku, Victoria, Ċali u Karmena

Għall-qamar il-għasel Ċali u Victoria marru Buġibba, qagħdu f’ appartament mikri, u maghhom ħadu lill-kelb tal-familja Jubal. Kif kienet hemm Victoria ċemplet lil ommha biex tgħidliha kemm qed tieħu gost; missieri bit-tmelliħ ikkummentalha kemm hi kattiva.



Marzu 1961: L-Isqfijiet għoġobhom jerġgħu jużaw ir-Randan biex jattakkaw lill-MLP. Ħarġu jikkundannaw il-komuniżmu.



Eżatt wara ħarġet “Sejħa lill-Poplu Malti” mill-kappillani ta’ Malta u Għawdex, il-provinċjali tal-ordnijiet reliġjużi ul-Ġunta Djoċesana. F’dis-sejħa kkundannaw il-komuniżmu u xlew li l-komuniżmu qed jiddaħħal f’Malta mill-MLP permezz tas-sħubija tal-Partit fl-AAPSO.

Għamlu sejħa biex in-nies jinġemgħu bi ħġarhom fuq il-fosos tal-Furjani fil-5 ta’ Marzu biex jipprotestaw kontra t-theddida tal-komuniżmu.

15 ta’ Marzu 1961: L-MLP ħareġ stqarrija li fiha kkundanna l-imġieba tal-arċosqof Gonzi, li biha kien qed jagħmel ħsara lill-pajjiż fil-ġlieda tiegħu għall-ħelsien. Spjega kif mill-gvernijiet tal-Ewropa u tal-Istati Uniti u min-NATO il-Partit baqa’ b’xiber imnieħer. Żied li għand il-gvernijiet tal-Ewropa tal-Lvant ma marx. Ikkundanna lill-arċisqof bħala persuna privata u mhux kif qabillu Gonzi jdawwarha li qed jattakkawh bħala kap tal-Knisja.



L-Eżekuttiv tal-MLP 1961

 8 ta’ April 1961: Ma kenitx imbierka stqarrija! L-arċisqof talab bid-dritt li l-Partit jirtira l-istqarrija u jagħtih apoloġija. Mill-Partit it-tweġiba kienet li, bħala partit demokratiku, irid iressaq dit-talba quddiem il-konferenza ġenerali. L-isqfijiet mill-ewwel – fit-8 ta’ April – bagħtu ittra li fiha taw l-interdett lil kull min kien ħa sehem fil-laqgħa tal-Eżekuttiv fil-15 ta’ Marzu.

24 ta’ Mejju 1961: Il-Knisja ħarġet ċirkulari li fiha estendiet l-interdett lil kulmin jikkritika lill-arċisqof u lill-kleru, lil kulmin jappoġġja lill-MLP, u lil kulmin jaqra l-gazzetti tal-Partit.









L-għerusija u l-bidu tal-inkwiet

 



Ċali u Victoria

  

 Ċali u Victoria tgħarrsu sena wara li ltaqgħu, f’Mejju tal-1959. Peress li l-inkwiet bejn il-Partit Laburista u l-Knisja kien għadu ma żbruffax, Ċali, għalissa, kien jintlaqa’ tajjeb f’dar Victoria. Tant li l-festin tal-għerusija sar f’darha.

Mhux li inkwiet politiku ma kienx hemm; l-għada tat-28 t’ April 1958 l-Arċisqof Gonzi kien ħareġ jikkundanna l-vjolenza. Mintoff allura pubblikament akkużah li huwa kollaboratur tal-Ingliżi. Imma kienu għad iridu jgħaddu ftit xhur oħra qabel ma l-Knisja ħaditha qatta’ bla ħabel kontra l-Laburisti.

Kien hawn li beda jriegħed u jberraq fid-dar ta’ Victoria. John u Lucy – missier u omm Victoria – lil Ċali issa bdew jarawh ikrah. L-inkwiet kellu jiżbroffa b’ċuċata, meta darba waħda wassalha lura d-dar minn ħarġa. Oħtha ż-żghira tat daqqa ta’sieq lil Victoria, u Ċali lil Victoria qalilha biex ma tagħtix kas ta’ oħtha u ma tħallihiex tħassrilha l-gost li kienet ħadet dakinhar. John għadab u qallu jitlaq ‘il barra. Ċali dar fuq Victoria u qalilha, “Se tiġi?” Hi ħarġet mill-bieb tas-salott biex titlaq ‘il barra. Uħud minn ħutha s-subien qamu biex imorru warajha biex jiġbduha ‘l ġewwa. Ċali ntefa fil-bieb tal-kamra tas-salott u refa’ jdejh qisu msallab biex ibarri l-bieb. Ta’ xejn issieltu miegħu.

Dan seħħ f’Jannar tal-1960.

Minn dakinhar sa meta twelidt jien, l-ewwel neputi ta' John u Lucy f’Malta, missieri Ċali ma daħalx iktar għandhom.


Dakinhar Victoria marret tgħix ma’ ħu Ċali – Ġorġ - u martu. Magħhom għamlet sitt xhur maħruba minn dar ommha. Tul daż-żmien Patri Leopoldo, ħabib tal-familja ta’ Ċali, li ‘l quddiem kellu jżewwiġhom, kellu jmur ikellem lil omm Victoria, biex jipprova jġib il-paċi bejniethom; imma fil-fatt ma marx. Għala ma marx ma nafux.

Darba minnhom Victoria ltaqgħet m’ommha fit-triq u din ħajritha tmur lura d-dar. Damet hemm sakemm, xi tmien xhur wara, hi u Ċali żżewġu.




L-Arċisqof Mikiel Gonzi

Sadattant l-inkwiet bejn il-Knisja u l-Partit Laburista sserja: fis-6 ta’ Marzu 1960 l-Isqfijiet ħarġu l- Pastorali tar-Randan li fiha qalu li min hu Nisrani ma jistax ikun Soċjalista. Il-gazzetta The Struggle, tal-Labour League of Youth, ippubblikat kritika tal-Pastorali li rrabbjat bil-kif lill-Isqfijiet. Dawn talbu apoloġija. Dak li rċievu m’għoġobhomx u taw l-Interdett lill-editur tal-gazzetta Lorry Sant u saħansitra lil kull min baqa’ jaqra dil-gazzetta.



Ta’ min ifakkar, hawn, li l-Laburisti kważi kollha kienu Kattoliċi. Jiġifieri din ma kenitx ġlieda bejn il-Kattoliċi u dawk li ma jemmnux. Ċali u l-familja tiegħu kienu tipiċi minn hekk. Tul l-għerusija ma’ Victoria kien imur il-quddies kuljum magħha. Kienu jiltaqgħu biex imorru jisimgħu l-quddiesa tas-sebgħa ta’ fil-għodu, imbagħad Ċali kien jibqa’ sejjer ix-xogħol u Victoria kient tmur lura d-dar.

Ir-Rifuġjati

Waqt li kont l-Indoneżja ma’ sieħbi Danny, inżuru l-qraba tiegħu, irnexxieli nsib kopja tal-ktieb The Chinese in Indonesia, ta’ Pramoedya Ananta Toer. Pram, kif isibuh l-Indoneżjani, huwa kittieb magħruf iktar madwar id-dinja milli f’pajjiżu, fejn qatta’ erbatax-il sena ħabsi fuq il-gżira ta’ Buru, mill-1965 sal-1979, u mbagħad baqa’ arrestat f’daru sal-1992. Kien intefa’ hemm wara l-kolp ta’ stat li wettqet l-armata taħt Suharto, dak li sar id-dittatur tal-pajjiż sal-1998.

Dal-ktieb huwa ġabra ta’ artikli – fil-forma ta’ ittri lil ħabiba Ċiniża - li kien kiteb fil-gazzetta Bintang Minggu bejn tmiem l-1959 ul-bidu tal-1960. Il-ktieb innifsu harġu fl-1960. Kitbu bi kritika kontra l-politika tal-armata u ta’ wħud mill-ministri fil-gvern, mingħajr trażżin mill-President Sukarno, kontra ċ-Ċiniżi Indoneżjani. Waqt li kien imsiefer sema’ li l-ktieb inħataf mill-militar; malli wasal lura l-Indoneżja safa arrestat għal sena sħiħa.

Kif bdejt naqra l-ewwel ittra, l-ewwel ħsieb li ġieni kien li kliemu japplikaw għall-qagħda tar-rifuġjati, għall-mod kif qed jiġu ttrattati: mitfugħin f’kampijiet; ħabsin bla ma wettqu reat. Għax wara kollox m’hemm ebda liġi kontra r-rifuġjati – il-liġi internazzjonali tagħraf id-drittijiet tagħhom, liġijiet li l-gvernijiet ta’ għadd ta’ pajjiżi, inkluż ta’ Malta w tal-Awstralja, jiġu jitmellħu minnhom.

Dawn huma kliem Pram:

“Jekk inħarsu biss lejn ir-realtà uffiċċjali (xi kliem ċiniċi: realtà uffiċċjali!), illum qed ngħixu fi żmenijiet moderni. Hemm ħafna nies li huma kburin li jagħmlu parti minn daż-żmien modern u li jqisu ż-żmenijiet tal-imgħoddi qishom kienu strambi, mitlufin, forsi anki tragiċi, patetiċi. Iva, u jien ukoll ikolli nammetti li daż-żmien modern ikkontribwixxa ħafna lill-umanità. Imma anki llum l-umanità nnifisha tinsab mhedda, sakemm jibqa’ jkun hemm nies li jippreferu jgħixu bħall-bhejjem milli bħall-bnedmin. U l-ħaġa stramba hija li huma l-bnedmin infushom – l-unika qawwa li tista’ tiddefendi ċiviltà ħanina - li spiss jinsew li huma bnedmin. Ix-xogħol tal-iżvilupp tal-umanità huwa spiss ittradut mill-bnedmin infushom. B’hekk jitfaċċcaw bosta xorti ta’ terrur.”

Nieħu minna l-Maltin. Għala bosta minna ma rridux rifuġjati f’pajjiżna? Hemm min iġħid għax Malta żgħira u ma tiflahomx. Hemm min igħid għax jieħdu xogħol il-Maltin. Imma l-fatti x’inhuma? Wisq nissusspetta li għax ir-rifuġjati li naraw ġejjin huma mill-Afrika, għax huma suwed. Kieku kienu bjondi ċert li ftit li xejn kont issib min joġġezzjona. Insejna li hu x’inhu l-lewn tal-ġilda xorta waħda lkoll kemm aħna bnedmin.

Mhux biss, imma wisq Maltin l-ewwelnett insew li aħna ssawwarna bħala poplu mit-taħlit tad-demm minn għadd ta’ nies minn pajjiżi oħrajn. U t-tieni donnhom insew ukoll kemm eluf fuq eluf ta’ Maltin marru joqogħdu f’art ħaddieħor, ibda mit-Tunezija u pajjiżi oħrajn fl-Afrika ta’ Fuq fis-seklu dsatax, u kompli b’dawk li marru l-Ingilterra, il-Kanada, l-Istati Uniti u l-Awstralja fis-seklu għoxrin.

Allura għax ma ngħarfux lir-rifuġjati bħala aħwa li jinsabu fil-bżonn?!

P.S. Pramoedya Ananta Toer miet fit-30 t’April 2006.

1958 – Ommi u missieri jiltaqgħu wara l-irvellijiet

Kien Mejju tal-1958. Victoria kienet marret sal-Furjana mal-ħabiba tagħha Vivienne. Baqgħu deħlin il-Belt. Kif għaddew minn bieb il-Belt resaq lejha baħri Taljan, li qalilha li jqiż li huwa tajjeb għaliha. Victoria bagħtitu jixxejjer u baqgħet miexja. Xħin waslu ħdejn Kordina tal-pasti ntebħet bi klikka żgħażagħ – ġuvintur u tfajliet. Fosthom kien hemm żagħżugħ li kienet ġa rat darb’oħra.

Fil-fatt kienet ratu iktar minn darba. Darba, meta ratu għaddej b’kelb sabiħ tar-razza long haired collie, daret fuq oħtha Monica u qaltilha, “Ara kemm hu sabiħ dak il-kelb." Oħtha weġbitha, “Int mhux għall-kelb qed tgħid, imma għal sidu!” Imma mhux hi biss kient intebħet bih, għax darb’oħra kienet ratu miexi fuq in-naħa l-oħra ta’ Strada Rjali, il-Belt, iħares lejha b’għajnejn suwed iniffdu.

Meta ratu quddiem Kordina l-ewwel ħsieb tagħha kien li, tqis li qed jiċċaċċra ma' tfajliet oħrajn, mhux it-tip tagħha. Iżda huwa nqata’ minn ma’ sħabu u resaq lejha. Minn dak inhar beda n-namrar ta’ missieri u ommi.

                                                  *

Missieri kien joqgħod il-Marsa, ġej minn familja Laburista. Meta hu u ommi ltaqgħu, il-familja tagħha – Nazzjonalisti – kienu għadhom kif telqu mill-Belt u marru joqgħodu Gwardamanġa.

Malajr saret taf li hu Laburist. Ix-xahar ta’ qabel – lejn tmiem April, kienu nqalgħu l-irvellijiet. Ommha w missierha tgħidx kemm kienu tkażaw b’dik il-marmalja ta’ slavaġ Laburisti. Issa ommi saret taf li n-namrat tagħha kien wieħed minnhom. Bix-xorti t-tajba għalih – u għaliha – la ndarab u lanqas safa arrestat għax, kif igħid missieri, qatt ma qagħad  f’post wieħed żmien biżżejjed biex jiġbruh il-pulizija ta’ Degray. Jiftakar ukoll kif hu u missieru kienu marru jduru bl-Opel lejn Raħal Ġdid, il-Birgu u Bormla biex jaraw x’qed jiġri fl-inħawi. Ħin minnhom il-ġlied qorob lejhom u biex jiżgiċċaw kellhom jinżlu triq imtarrġa. Weħlu fl-aħħar tliet tarġiet u ż-żgħażagħ dimostranti, li lil missieri kienu jafuh, refgħu il-karozza biex iniżżluha fit-triq.

M’hemmx xi ngħidu, ommi minn dan xejn ma semmiet lil ommha u lil missierha.

                                                  *               

Għal min ma jafx x’kienu l-irvellijiet…

Il-gvern Laburista ta’ Duminku Mintoff – 1955-1958 - kien għaraf li l-Integration mal-Ingilterra ma kenitx sa sseħħ. Mhux biss il-gvern Ingliż kien naqqas mill-flejjes li ta lil Malta imma kien ħabbar ukoll li se jnaqqas bil-kif mill-ħaddiema fit-Tarzna. Ghalhekk il-gvern Laubirista irriżenja fl-24 ta’ April 1958, bis-sejħa għall-indipendenza, jew is-self determination, kif kienu jsejħulha.

Il-Partit organizza l-protesti fit-toroq. Bl-ordni tal-Kummissarju tal-Pulizija Degray, il-pulizja tal-kavallerija attakkat lid-dimostranti. Minkejja l-ordnijiet ta’ Mintoff, li kien baqa’ jmexxi gvern caretaker, Degray għażel li minflok jobdi lill-Gvernatur Ingliż, li ħa f’idejh il-pulizija, xolja l-Parlament u ddikkjara stat ta’ emerġenza.

Il-General Workers Union sejħet strajk ġenerali ta’ protesta ghat-28 ta’ April. Dakinhar ħarġu fit-toroq folol kbar , igħajtu għall-indipendenza. L-irjus saħnu, inħarqu għadd ta’ vetturi u saħansitra anke xi għases tal-pulizija. Degray ordna li joħorġu jattakkawhom il-pulizja, il-kavallerija u l-commandos. Dakinhar iġġarrbu għadd ta’ dimostranti u ħafna oħrajn sfaw arrestati.

                                                 *

Mur għidilhom lil Ċali u lil Victoria, namrati friski, x’kien għad irid jinqala’ u minn xhix kellhom igħaddu.

Laqam

Il-karozzin - taxi ta' żmien iz-ziju Kelin

Għala Il-Keċwiel?

Ommi riedet issemmini Frederick. Il-kunjata taghħa – omm missieri – riedet taf “x’jaħbat dan Frederick?!” Bħala kompromess ommi għażlet l-isem Michael, għax kien hemm ziju b’dan l-isem fuq kull naħa tal-familja.

Michael, iz-ziju t’ommi, kien igħix fl-Istati Uniti. Kien iħobbha lil ommi, u meta tqalet wegħedha li jixtrilha kulma jkollha bżonn għalija – ħwejjeġ, benniena…. Imma ftit xhur qabel twelidt jien miet. Għamel      operazzjoni u meta ħituh nesew l-isponża fl-istonku.

Nannti Karmena (omm missieri) kellha tliet aħwa. In-nofsani kien jismu Kelinu. Hekk kienu jsibuh qrabatu u ħbiebu. Iżda, bħalma tistenna f’Malta, kellu laqam.

Kelinu kien sewwieq mas-servizzi, isuq trakk. Imbaghħad intefa’ fin-negozju tat-taksi – dak iż-żmien kien isuq il-karozzin.

Huwa appuntu il-laqam ta' Kelinu - il-Keċwiel - li issa adottajt għal dal-blog.

B’hekk jiena ssemmejt Michael. U xi għoxrin sena wara li twelidt, wara li missier qalli biz-ziju Kelinu, addottajt il-laqam tiegħu – il-Keċwiel.